Rodzice z radością śledzą postępy swojego maleństwa: obserwują jak podnosi główkę, obraca się, pełza, siada, czworakuje i w końcu stawia samodzielny pierwszy krok. Najczęściej porównują je z innymi maluchami w tym samym wieku, martwią się gdy ich dziecko opóźnia swoje czynności ruchowe w stosunku do innych. Te obawy są najczęściej nieuzasadnione. Każde niemowlę rozwija się we własnym tempie, które nie zawsze odpowiada idealnemu opisowi w książkach. Rodzice powinni uważnie obserwować swoje dziecko i jeśli opóźnienia w rozwoju będą zbyt duże muszą skontaktować się z lekarzem neurologiem, lub innym specjalistą, który zaleci odpowiednią stymulację bądź rehabilitację dziecka. Pamiętać należy jednak, iż nie wolno stymulować rozwoju ruchowego maleństwa, gdy nie ma takiej potrzeby. Ono samo powinno osiągać funkcje i pozycje funkcjonalne, gdy jego układ kostny, mięśnie i mózg będą do tego przygotowane, gdyż można przyczynić się do nieprawidłowości rozwojowych stawów i kręgosłupa. Niewskazane jest także używanie tzw. chodzików – dziecko wbrew swojej woli pozostaje w pozycji stojącej, co niekorzystnie wpływa na rozwój stawów biodrowych. Niezbędne natomiast jest zapewnienie dziecku prawidłowej pielęgnacji, poczucia bezpieczeństwa oraz troskliwej opieki celem zaspokojenia wszystkich możliwych potrzeb. ’, ’
Prawidłowy rozwój ruchowy dziecka w pierwszym roku życia
Prawidłowy i spontaniczny psychoruchowy rozwój dziecka jest uwarunkowany fizjologicznym dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego i narządów zmysłów oraz ich wzajemnej integracji. Dzieje się tak na skutek dopływu do ośrodkowego układu nerwowego bodźców z otoczenia. Polega na stopniowym uczeniu się coraz bardziej złożonych czynności ruchowych i kontroli ciała dzięki rozwojowi reakcji prostowania i równowagi oraz dostosowywaniu zmian napięcia mięśni w ich antygrawitacyjnym działaniu w coraz wyższych pozycjach.
W pierwszym roku życia, jest on ściśle powiązany z rozwojem sfery psychicznej i dlatego u najmłodszych dzieci mówimy o rozwoju psychoruchowym. W późniejszym okresie procesy te przebiegają coraz bardziej niezależnie od siebie. Jak już uprzednio wspomniano, jest niejednakowy i bardzo indywidualnie zróżnicowany, ale odznacza się określoną prawidłowością. Następuje on zgodnie z tzw. prawem cefalokaudalnym, czyli osiąganiem kontroli ciała począwszy od głowy ku coraz bardziej oddalonym od niej częściom ciała na zewnątrz (czyli w kierunku proksymalno-dystalnym).Rozwój dziecka przebiega według sekwencji, czyli kolejnego pojawiania się poszczególnych umiejętności. Unoszenie głowy, siadanie i chodzenie są tak ważne, że zostały nazwane ,,zwrotnymi punktami rozwojowymi” (kamieniami milowymi). Czas ich pojawiania się jest różny, ale kolejność ich osiągania jest zawsze stała.
Istotne cechy prawidłowego stanu neurorozwojowego
Zrównoważona praca mięśni prostowników i zginaczy szyi jest podstawą prawidłowego rozwoju kontroli głowy i dalszych umiejętności ruchowych: unoszenie głowy do góry, symetryczne ułożenie głowy, uzyskanie wysokiego podporu, łączenie rąk nad klatką piersiową oraz wytwarzanie i odczuwanie głównej, środkowej osi ciała.
Linia środkowa: umiejętność dostosowania postawy względem głównej osi ciała i stawów bliższych.
Rozwój ruchów rotacji, reakcji podparcia i równowagi.
Kontrola centralna: prawidłowe rozkładanie napięcia mięśni wokół środka ciężkości ciała w zależności od pozycji w jakiej znajduje się ciało.
Rozwój kontroli tułowia i miednicy: osiągnięcie kontroli tułowia umożliwia dziecku prawidłowe przenoszenie ciężaru ciała ze skracaniem i wydłużaniem stron oraz daje początek bardziej złożonemu ruchowi – rotacji.
Oczekiwane osiągnięcia dziecka w kolejnych miesiącach życia
- 1 – W pozycji na brzuchu chwiejnie unosi głowę. Skupia wzrok na twarzy drugiej osoby.
- przez chwilę. Wydaje krótkie dźwięki gardłowe.
- 2 – Utrzymuje głowę przy podciąganiu do pozycji siedzącej. Śledzi wzrokiem osobę poruszającą się. Reaguje mimiką na kontakt z inna osobą.
- 3 – Utrzymuje głowę przy podciąganiu do pozycji siedzącej. Trzyma głowę prosto w pozycji siedzącej. Bawi się rękami, odpowiada uśmiechem na uśmiech innych.
- 4 – W pozycji na brzuszku nogi proste lub-wpół wyprostowane. Podciągane do pozycji siedzącej unosi głowę i ramiona. Śmieje się głośno i gaworzy w odpowiedzi na przemawianie dorosłego.
- 5 – W pozycji na brzuchu opiera się na dłoniach. Chwyta grzechotkę leżącą w zasięgu ręki. Obraca się na boki. Wydaje okrzyki radości.
- 6 – Odwraca się z pleców na brzuch i na odwrót. Trzymane pionowo utrzymuje częściowo ciężar ciała. Siedząc z oparciem chwyta pewnie grzechotkę jedną ręką.
- 7 – Siedzi przez moment bez podtrzymywania. Pełza okrężnie i do tyłu. Gaworzy wymawiając sylaby.
- 8 – Siedzi pewnie bez podparcia, początki samodzielnego siadania. Pełza do przodu.
- Szuka przedmiotu(grzechotki), który upadł, patrzy za nim.
- 9 – Stoi przy poręczy. Trzymane pod pachy wykonuje ruchy chodzenia, raczkuje. Wymawia pierwsze dwusylabowe słowa.
- 10 – Staje samo, chodzi bokiem trzymając się poręczy. Wyjmuje mały przedmiot z dużego. Naśladuje czynności, jak: ,,kosi-kosi”, ,,pa-pa” itp.
- 11 – Chodzi trzymane za dwie ręce. Staje samodzielnie sprawnie trzymając się poręczy.
- Na prośbę dorosłego popartą gestem podaje przedmiot, nie wypuszczając go z ręki.
- 12 – Chodzi trzymane za jedną rękę. Wkłada mały przedmiot do dużego. Wymawia pierwsze trzy słowa dwusylabowe.
- 15 – Chodzi samodzielnie, nie przechodzi już na czworaki. Raczkuje tylko idąc w górę po schodach. Mówi 5 słów dwusylabowych (np. mama, tata, baba, lala).
- 18 – Wchodzi po schodach trzymane za jedną rękę. Sygnalizuje w dzień o swoich potrzebach fizjologicznych. Mówi przynajmniej 8 słów, zniekształcone i dźwiękonaśladowcze.
Psychoruchowy rozwój dziecka
w/g G.Kmity i I.Pągowskiej
Nieprawidłowy rozwój ruchowy
Coraz lepsze poznanie prawidłowego rozwoju ruchowego pozwala obecnie znacznie łatwiej i wcześniej wykryć występujące zaburzenia oraz rozpoczynać stymulację wspomagającą i normalizującą dalszy rozwój dziecka. W rozwoju nieprawidłowym wiele elementów składających się na prawidłowy wzorzec ruchu nie pojawia się. Z tego powodu dziecko uczy się zastępowania ich (kompensowania). Wykorzystuje w tym celu ruchy prymitywne, które w dalszym rozwoju nie są modyfikowane i nie przekształcają się w bardziej złożone, stając się wkrótce nieprawidłowymi.
U znacznej większości dzieci utrudnienia w rozwoju ruchowym wynikają z nieprawidłowego napięcia mięśnispowodowanego zaburzeniami czynności ośrodkowego układu nerwowego (oun). Najczęściej obserwuje się obniżenie napięcia mięśni dotyczące głównie mięśni szyi i tułowia tzw. hipotonię o różnym nasileniu, bądź wzmożone napięcie dotyczące zwłaszcza części dystalnych (kończyn górnych i dolnych).
Nieprawidłowa praca mięśni zginaczy i prostowników uniemożliwia wykonywanie ruchów o prawidłowej jakości, dziecko ma trudności ze stabilizacją – pojawiają się ,,fiksacje” i ruchy stereotypowe, ograniczające coraz bardziej ruchomość w poszczególnych stawach i częściach ciała.
Największą nieprawidłowością w obrębie szyi jest nadwyprost- brak rozwoju prawidłowej kontroli głowy dziecko kompensuje unoszeniem barków, co daje mu możliwość stabilizowania głowy, ale uniesienie obręczy barkowej uniemożliwia wykonywanie swobodnych ruchów szyją i głową, oraz zwiększa napięcie wyprostne. Ogranicza to rozwój sprawności kończyn górnych. Odchylenie głowy w tył powoduje otwarcie jamy ustnej, ograniczenie ruchów języka i żuchwy.
Asymetria w obrębie głowy i szyi – takie ułożenie ciała prowadzi do przewagi ATOS-u (asymetryczny odruch szyjny), co spowoduje, ze dziecko musi niezmiennie używać tylko jednej kończyny górnej, gdyż łatwiej mu nią wykonywać ruchy. Nie wykonuje, lub ma trudności z ruchami wykonywanymi obustronnie lub symetrycznie.
Nieprawidłowości w obrębie obręczy barkowej powodują zaburzenia w zakresie kontroli głowy, stabilizacja łopatki i jej zejście w dół nie rozwija się i nie ma możliwości utrzymania ciężaru na przedramionach, zatrzymanie niezależnych ruchów kością ramieniową, ograniczenie ruchów rotacji zewnętrznej, zgięcia i odwiedzenia w płaszczyźnie czołowej,
w efekcie nieprawidłowy rozwój ruchów kończyn górnych. Nieprawidłowości podczas pełzania, podparcia, chwytania i sięgania.
Ograniczenia w obrębie miednicy i bioder – swobodne ruchy w miednicy i bioder
nie rozwijają się, silne napięcie w okolicy lędźwiowej kręgosłupa podczas leżenia przodem (na brzuchu) wywołuje przodopochylenie miednicy, wyprost bioder i przywiedzenie ud.
Nie rozwija się ruch ich antygrawitacyjny : zginania i odwodzenia. Mięśni brzucha są mało aktywne, co wynika z braku rozwoju aktywnej pracy zginaczy szyi. W ten sposób dochodzi do ograniczenia ruchomości w kończynach dolnych, kontrola ruchów w stawach nie rozwija się. Podczas przenoszenia ciężaru ciała dochodzi do ruchów kompensacyjnych (zgięcia boczne tułowia, skracanie stron) i powiększania lordozy lędźwiowej. Czworakowanie staje się podobne do ,,zajęczych skoków”, powoduje to przetrwanie odruchu STOS-u (symetryczny toniczny odruch szyjny). Szybko powstają przykurcze i deformacje w biodrach, kolanach i stawach skokowych. Podobnie niemożliwe jest utrzymanie prawidłowego siadu, powstaje tzw. siad ,,W” – bierne utrzymanie dziecka w pozycji siedzącej najczęściej wywołuje tyłopochylenie miednicy, dziecko siedzi na kości krzyżowej a nie na guzach kulszowych, występuje całkowita kifoza kręgosłupa.
Stałe utrzymywanie dziecka z silnym napięciem wyprostnym w pozycji siedzącej może doprowadzić do utrwalenia tyłopochylenia miednicy, zgięcia kręgosłupa, bioder i kolan. Wynika to z bardzo dużego osłabienia wszystkich mięśni zginaczy, co staje się narastającym z wiekiem problemem. Utrzymywanie kolan w zgięciu znosi prawie całkowicie możliwość pracy zginaczy – uzyskanie samodzielnej pozycji stojącej i uzyskanie funkcji samodzielnego chodu jest najczęściej niemożliwe. W pozycji stojącej dziecko może rozwijać dodatkowe kompensacje i utrwalać nieprawidłowe wzorce chodu.
Należy pracować nad polepszeniem kontroli głowy, ruchomością obręczy barkowej, kontrolą tułowia i miednicy, stawów biodrowych, kolanowych i skokowych. Niezbędne jest również danie możliwości odczuwania i ćwiczenie prawidłowego utrzymania ciężaru ciała
z wydłużeniem strony obciążonej. Te wszystkie aspekty musi uwzględniać także całodzienna opieka nad dzieckiem: przebywanie w odpowiednich i zmienianych pozycjach, ubieranie, karmienie, zabawa, zajęcia przedszkolne i nauka w szkole.
Ćwiczenia usprawniające należy tak rozplanować aby wpływały zarówno na zmniejszenie nieprawidłowości pojawiających się od najwcześniejszych miesięcy życia, jak i rozwijających się i nieprawidłowych kompensacji.
Dziecko z nieprawidłowym rozwojem w kolejnych miesiącach życia
- 1-3 Ruchy są ubogie lub obserwuje się nasilone drżenie ciała, lub wyraźną asymetrię ruchów. Całkowite wzorce zgięciowe lub wyprostne(układa się w pozycji żabiej-obniżone napięcie mięśni, lub z głową odgiętą – wzmożone napięcie). Brak chwytu lub przetrwały odruch chwytny (kciuk stale schowany w dłoni).
- 4 Brak kontroli głowy, głowa zwrócona w jedną ze stron, używanie tylko jednej ręki, obie ręce nie włączają się do ruchu i nie łączą się w linii środkowej.
- 5-6 Brak odruchu Landaua (w pozycji podwieszenia horyzontalnego twarzą w dół następuje uniesienie głowy powyżej tułowia i napięcie prostowników grzbietu z łukowatym wygięciem tułowia), przywiedzenie kończyn dolnych z ich rotacja wewnętrzną, cofnięcie barków (retrakcja). Brak reakcji wyciągania rąk w przód.
- 6-7 Brak podparcia na kończynach górnych. Brak zdolności utrzymania siadu. Brak współpracy przy podciąganiu siadu. Brak unoszenia głowy z leżenia tyłem. Nie obraca się, brak rotacji. Odruch Moro – zwany również odruchem obejmowania(nagły bodziec wywołuje odwiedzenie ii wyprost kończyn górnych, po którym następuje ich zgięcie i przywiedzenie) występuje nadal.
- 7-8 Siedząc pada w jedna ze stron lub w tył. Nie siada z leżenia przodem. Nie pełza na brzuchu.
- 9-10 Postawione przywodzi kończyny dolne. Nie podciąga się do stania. Brak odruchu Landara i reakcji gotowości do skoku.
Wybrane aspekty rozwoju do porównania i diagnozy
w/g M. Borkowskiej
Rozwój motoryki dużej i małej w drugim roku życia
Zmiany jakie zachodzą w rozwoju motorycznym, w drugim roku życia nie są już tak nagłe i skokowe, jak te obserwowane w ciągu pierwszych dwunastu miesięcy. Dziecko wkracza w drugi rok życia zwykle z umiejętnością chodzenia lub zdobywa ją na początku omawianego okresu i przez następne miesiące doskonali zdolność lokomocji. Stopniowo wydłuża przemierzanie odległości, staje się coraz bardziej samodzielne, a ręce przestają stabilizować ciało i zaczynają służyć do manipulacji. Krok staje się dłuższy, ręce zbliżają się do tułowia, postawa bardziej spionizowana.
Nadal nie wykonuje jeszcze skoordynowanych ruchów rąk.
W drugim roku życia następuje rozwój umiejętności nazywanych zabawą. Większość swego aktywnego czasu dzieci spędzają bawiąc się co jest podstawą ich rozwoju poznawczego i społecznego. Ogrom czynności wykonywanych przez dzieci w tym okresie polega na naśladowaniu czynności i ruchów wykonywanych przez dorosłych. Dziecko nie potrafi jeszcze złapać piłki, ale wyciąga już po nią ręce i stara się ją uchwycić.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest jeszcze słaba.
Przed ukończeniem drugiego roku życia dzieci uczą się trudnej sztuki podskakiwania.
Wykształcony wcześniej chwyt pęsetowy pozwala dwulatkowi na precyzyjne ujmowanie małych przedmiotów. Doskonalenie umiejętności chwytu oraz manipulacji przedmiotami oznacza gotowość posługiwania się narzędziami. Ważnym osiągnięciem tego wieku
jest zmiana manipulacji niespecyficznej na specyficzną – tzn. dziecko zaczyna używać przedmiotów w sposób celowy, zgodny z ich przeznaczeniem. Dziecko odkrywa radość czerpaną z samodzielności – rysunki na ścianach, zupa na podłodze. Pojawia się wiedza o tym, że kredka służy do rysowania, łyżka do jedzenia a kubek do picia.
Nadal brak precyzji działania.
Nie należy jednak hamować samodzielności dziecka w posługiwaniu się narzędziami mówiąc, że ,,jeszcze jest za małe, jeszcze nie potrafi”. Ważna staje się liczba powtórzeń, celem doskonalenia umiejętności i precyzji chwytu. Dziecko posługuje się prawą lub lewą ręką, ostateczny wybór potwierdza się znacznie później.
Nadal nie ustalona lateralizacja.
W tym czasie dziecko rozwija swoje zdolności manualne. Zaczyna wykonywać czynności, które wcześniej były zbyt trudne: np. odkręcać butelki, tubki i małe słoiczki.
Wszystkie zdobyte w drugim roku sprawności doskonali w kolejnych fazach rozwoju.
Etapy rozwoju dużej i małej motoryki w poszczególnych miesiącach
- 12-13 Samodzielne chodzenie.
- 13-14 Przysiad. Doskonalenie chwytu pesetowego.
- 13-15 Nieporadne posługiwanie się łyżką lub widelcem. Rysowanie znaczków, bazgranie.
- 13-16 Kopanie piłki. Picie z kubka. Wkładanie klocka w otwór w deseczce.
- 16-17 Rzucanie piłki. Pierwsze próby samodzielnego mycia zębów.
- 16-18 Bieganie. Budowanie wieży z dwóch klocków.
- 19-20 Wchodzenie po schodach. Budowanie wieży z 4 klocków.
- 21-22 Pierwsze próby rozbierania się. Budowanie wieży z 5 klocków.
- 22-24 Podskakiwanie. Pierwsze próby jazdy na rowerku. Budowanie konstrukcji na płaszczyźnie. Odkręcanie pokrywek. Budowanie wieży z 6 klocków(24).
Rozwój motoryki dużej i małej w trzecim roku życia
Trzeci rok życia to okres harmonijnego rozwoju. Dziecko bez trudu porusza się samodzielnie, jego krok jest wydłużony, stopniowo pojawiają się ruchy rąk skoordynowane z ruchami nóg i tułowia. Trzylatek częściej biega niż chodzi. Stopniowo poprawia się równowaga ciała.
Brak wykonywania ruchów całym tułowiem.
Większa sprawność cechuje trzylatka w zakresie samoobsługi. Potrafi samodzielnie nałożyć i zdjąć niektóre części garderoby. Złożyć buty (czasami lewy na prawa stopę i odwrotnie).
Trudności w samodzielnym zapinaniu i rozpinaniu guzików, oraz sznurowaniu butów.
Poprawia się sprawność manualna i precyzja wykonywanych czynności. Kształtuje się lateralizacja i doskonali koordynacja wzrokowo-ruchowa. Wzrasta zdolność koncentracji i komunikacji. Dziecko chętniej powtarza czynności trudne i złożone. Podczas rysowania wykonuje jeszcze ciągle długie i energiczne ruchy uruchamiając staw łokciowy.
Nie potrafi rysować używając wyłącznie nadgarstka. Nie potrafi utrzymać się w linii.
Samodzielność trzylatka rozszerza się również na czynności higieniczne i karmienia.
Wybrane osiągnięcia trzylatka w zakresie dużej motoryki
- Sprawnie chodzi i biega.
- Pewnie trzyma przedmioty w czasie chodzenia.
- Stoi 2-3 sekundy na jednej nodze.
- Rzuca, kopie i próbuje łapać piłkę.
- Jeździ na trójkołowym rowerku
- Samodzielnie wkłada i zdejmuje niektóre części garderoby.
Wybrane osiągnięcia trzylatka w zakresie małej motoryki
- Rysuje pionową i poziomą linie prostą.
- Buduje wieżę z 8 elementów.
- Posługuje się łyżką, widelcem i kubkiem.
- Samodzielnie wykonuje podstawowe czynności higieniczne.
- Wkłada klocki różnego kształtu do właściwych otworów.
Opracowała Elżbieta Bajstak
na podstawie literatury: M.Borkowskiej, J.Cieszyńskiej, M.Korendo
i obserwacji własnych.