Dzieci tak samo jak dorośli odczuwają żal po stracie bliskich im osób. Co ważne często to właśnie ludzie dorośli uczą je, że śmierć jest czymś wstydliwym, o czym nie należy mówić. Często są przez bliskich chwalone za jak to określają „dzielną postawę”. Odbiera się im prawo do łez, które płyną z oczu po stracie bliskiej osoby. Często pomija się ich rolę w uczestniczeniu w ceremonii pogrzebowej, tym samym odbierając im prawo do pożegnania się ze zmarłą osobą. Rodzina i przyjaciele często zapominają, że dziecko powinno tak samo jak inni ludzie przejść po kolei etapy procesu żałoby.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ POJĘCIA ŚMIERCI U DZIECI
Postrzeganie przez dzieci śmierci i żałoby związane jest z etapami ich rozwoju poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Należy jednak zaznaczyć, że istotną rolę pełnią różnice między dziećmi wynikające z odmiennych doświadczeń życiowych, jak również różnic indywidualnych.
Ze względu na to, jak postrzegane jest pojęcie śmierci u dzieci możemy wyodrębnić pośród nich 3 grupy rozwojowe:
1. Dzieci poniżej czwartego roku życia.
2. Dzieci pomiędzy piątym a dziesiątym rokiem życia.
3. Młodzież w okresie dojrzewania.
Ad.1
Między drugim a czwartym rokiem życia u dziecka występuje stadium przedoperacyjne rozwoju poznawczego. W tym okresie dziecko nie ma wykształconych wyobrażeń na temat zjawisk życiowych. Dziecko nie rozumie faktu, iż śmierć jest zjawiskiem nieodwracalnym. Na tym etapie rozwoju poznawczego dzieci posługują się myśleniem prelogicznym (czyli takim, które nie kieruje się zasadami logiki i dopuszcza sprzeczności) oraz magicznym, co często prowadzi do błędnego rozumienia wydarzeń. Istotnym problememjest również niewłaściwe pojmowanie przyczynowości zjawisk. W tym okresie wyznacznikiem przywiązania do danej osoby jest napięcie, które towarzyszy dziecku w momencie rozłąki z nią. Dzieci są zdolne do przywiązania już w 6-8 miesiącu życia. Znajomość pojęcia śmierci można już zaobserwować u trzylatka a często nawet u młodszych. Zdolność rozumienia tego zjawiska jest jednak bardzo ograniczona. Dzieci nie rozumieją, że śmierć jest czymś ostatecznym, nieodwracalnym dlatego też często oczekują powrotu zmarłego rodzica. W tym czasie istotne jest poruszanie rozmów na ten temat i oswajanie dziecka z tym zjawiskiem np. przy okazji śmierci ukochanego zwierzątka.
Reakcje emocjonalne maluchów na zniknięcie rodzica w tym okresie rozwoju są bardzo specyficzne: tęsknią za rodzicami i oczekują ich powrotu. Co ważne smutek małych dzieci nie trwa zbyt długo. Nie potrafią one również rozróżniać swoich uczuć tak dobrze , jak dzieci w starszym wieku. Najmłodsze reagują na żałobę moczeniem się, utratą apetytu, zaburzeniami snu, lgnięciem do innych osób jak również częstymi infekcjami.
Ad.2
Między czwartym a siódmym rokiem życia u dzieci rozpoczyna się stadium myślenia operacyjnego. Okres ten jednak nadal nie umożliwia dzieciom uświadomienia sobie zasad rządzących zjawiskami. Dopiero około 7 roku życia gdy rozpocznie się u dziecka stadium operacji konkretnych zasady te stają się dla nich zrozumiałe. Pozwala to im na logiczne wytłumaczenie przebiegu własnego rozumowania.
Dzieci poniżej szóstego lub siódmego roku życia mają tendencję do traktowania martwych przedmiotów jak żywe.
Miedzy siódmym a dziewiątym rokiem życia dzieci mają już dosyć jasne wyobrażenia na temat życia i śmierci. Mają również świadomość faktu, iż one również mogą umrzeć.
B. Kane opisał sposób rozumienia śmierci przez dzieci między 5 a 10 rokiem życia w kategoriach poszczególnych zjawisk, które jej towarzysza i które są one w stanie zrozumieć:
-
Rozstanie- dzieci zdają sobie sprawę z faktu, że śmierć oznacza rozstanie z rodzicami i często martwią się , że zostaną same.
-
Bezruch- dzieci mają świadomość tego, że zmarli nie mogą się poruszać. Jednocześnie są nieświadome tego ,że osoby zmarłe niczego nie czują i nie widzą.
-
Nieodwracalność- jest zrozumiała już dla większości sześciolatków.
-
Przyczynowość- dzieci wiedzą, że śmierć jest skutkiem przyczyny fizycznej np. choroby. Niepokojące jest jednak to, że dzieci często tłumaczą śmierć jako karę za złe zachowanie.
-
Przerwanie funkcji fizycznych- jest zrozumiałe dla większości dzieci po szóstym roku życia.
-
Uniwersalizm śmierci- jest zrozumiały dopiero około siódmego roku życia. Istotne dla zrozumienia natury życia i śmierci jest fakt, że każdy człowiek kiedyś umrze.
-
Zanik czasu- jest zrozumiały dla większości ośmiolatków. Pozwala na rozumienie np. że gdy zdarzy się dziecku przejść po czyimś grobie to osobę w nim leżącą nie będzie to bolało bądź, że gdy rodzic umiera w ogromnym cierpieniu to po śmierci nie będzie już odczuwał dłużej bólu.
U dzieci w przedziale wiekowym między 5 a 10 rokiem życia można zauważyć występowanie zaburzeń emocjonalnych i nieprawidłowości w zachowaniu. Wykazują one niechęć do szkoły jak również daje się zauważyć ich trudności w koncentracji uwagi.
Ad.3
Większość dwunastolatków potrafi rozpoznać martwe ciało. Dzieci w tym okresie są szczególnie zainteresowane fizycznymi oznakami śmierci człowieka. Czasem ta ciekawość jest tak wielka, że może być kłopotliwa dla osób, które to obserwują. Nastolatki są całkowicie świadome faktu, iż śmierć jest zjawiskiem nieodwracalnym, ostatecznością, dlatego też często rozważają sens ludzkiego życia, śmierci, przemijania .Zadają sobie pytanie o istotę tego, co się wydarzyło. Młodzież posługuje się myśleniem abstrakcyjnym, co sprawia, że często tworzy własne teorie dotyczące śmierci i kwestionuje powszechne przekonania w sposób, który budzi niechęć rodzica, który pozostał przy życiu. Nastolatki okazują smutek w sposób zbliżony do osób dorosłych. Śmierć jednego z rodziców często opóźnia moment separacji młodego człowieka od rodzica na określonym etapie rozwoju. Takie zjawisko ma miejsce zwłaszcza w wypadku dzieci najstarszych bądź będących tej samej płci co zmarły rodzic. Nie bez znaczenia jest również fakt jaką odpowiedź odnajdą oni na pytanie o sens śmierci, ponieważ wpływa to na kształtowanie się ich tożsamości.
REAKCJE DZIECI NA SMIERĆ
Dzieci przechodzą proces żałoby równie mocno jak dorośli. Większość rzeczy charakterystycznych w takiej sytuacji dla dorosłych, jest typowa w świecie dzieci. Należy jednak dodać, że są również znaczne różnice miedzy nimi.
U dorosłych reakcje na stratę przychodzą natychmiast po samym wydarzeniu, u dzieci żałoba może rozpocząć się kilka tygodni a nawet miesięcy po wydarzeniu.
Dzieci bardzo różnie reagują na wiadomość o śmierci kogoś bliskiego. Niektóre z nich wybuchają płaczem inne nie okazuje wzruszenia. Zdarza się również i tak, że dziecko nie wie jak powinno zareagować, ponieważ nie rozumie co się wydarzyło.
Częste reakcje emocjonalne dziecka pogrążonego w żałobie są następujące:
1. Wstrząs , zaprzeczanie, negacja śmierci-„ Niekiedy wstrząs jest zbyt gwałtowny np. w przypadku nagłej śmierci obojga rodziców i dziecko nie jest w stanie znieść tego psychicznie. Jeśli nie ma osoby, która jest mu w stanie pomóc, zanegowanie śmierci jest często jedyną możliwą obroną dziecka przed psychicznym (pęknięciem)”.
2. Gniew, nienawiść- „ Inną, nierzadką reakcją dzieci jest zwrócenie gniewu, strachu czy nawet nienawiści przeciwko Bogu za spowodowanie śmierci” .
3. Poczucie winy.
4.Zazdrość.
5.Osamotnienie, smutek.
6.Lęk.
7.Wycofanie, apatia, niechęć do działania, ospałość.
8. Lgnięcie do innych.
9.Ciągły płacz.
10. Zachowania agresywne.
11.Zaburzenia snu i apetytu.
12. Problemy z toaletą.
ŚMIERĆ RODZICA
Dla dziecka śmierć rodzica jest czymś najgorszym , co się tylko może wydarzyć. Traci ono wówczas to co jest mu najdroższe i bez czego nie jest w stanie dalej żyć. Traci ochronę przed zewnętrznymi zagrożeniami i w rezultacie cierpi z powodu utraty poczucia bezpieczeństwa. Jest uboższe o rodzicielskie wzorce, które są mu potrzebne do dalszego rozwoju. Ich brak sprawia, że dziecko nie jest w stanie się identyfikować z daną płcią, budować własnej tożsamości poprzez naśladowanie. Tu nasuwa się ważne pytanie: w jaki sposób chłopiec może identyfikować się ze swoim ojcem i skąd weźmie wzór skoro jego tata nie żyje? Jak również w jaki sposób mała dziewczynka, która właśnie straciła matkę będzie czerpała wzory do naśladowania?. W takiej sytuacji rodzic, który pozostał przy życiu ma do odegrania niezwykle ważną a zarazem niezastąpioną rolę. To właśnie on ma obowiązek opowiadać o nieżyjącym rodzicu i miłości jaką obdarzał dziecko.Wówczas może się ono rozwijać i korzystać z wzorca nieobecnego już przy nim rodzica.
Według Klimana najczęściej występujące zaburzenia u dzieci po śmierci jednego z rodziców są następujące:
1. Zaburzenia snu, apetytu, trawienia.
2. Podatność na infekcje górnych dróg oddechowych.
3. Regres popędów z jednostronną ekspresją seksualną bądź agresywną. Zazwyczaj element agresywności jest tu dominujący.
4. Regres czynności nabytych, głównie tych, które zostały opanowane przez dziecko w ostatnim czasie, np. mowa, kontrola stolca, pęcherza.
5. Zahamowanie prawidłowego rozwoju libido (dzieci kierują zainteresowanie ku swojemu ciału).
6. Lękliwość, niepokój przed rozłąką.
7. Ssanie kciuka.
8. Dolegliwości fizyczne.
9. Koszmary.
10. Obgryzanie paznokci.
11. Jąkanie się.
12. Somnambulizm.
13. Drapanie się.
14.Zgrzytanie zębami.
15. Moczenie się.
16. Destrukcyjne zachowanie.
Śmierć matki
Śmierć matki jest dla dzieci z całą pewnością najdotkliwszym i najboleśniejszym wydarzeniem, jakiego mogą doświadczyć. Stosunkowo duża część pacjentów, którzy trafiają do gabinetów psychoterapeutycznych w dzieciństwie utraciło matkę. Często można stwierdzić zbieżność choroby z momentem śmierci matki . Ważne jest jakiej płci dziecko zostało osierocone przez swoją matkę gdyż w zależności od tego mamy do czynienia z odmienną problematyką trudności u danego dziecka. Możemy mieć problem dotyczący utraty obiektu miłości- w przypadku chłopców bądź utratą obiektu identyfikacji z dana płcią – w przypadku dziewcząt.
Często dzieci idealizują zmarłą matkę. Przypisują jej postaci cechy wyjątkowości a nawet świętości. Zabiegi te służą dziecku w ucieczce od smutku związanego ze śmiercią matki jaki wyparciu rzeczywistości. Są one ponadto sposobem na pokonanie podświadomego poczucia winy.
Istotna jest również sytuacja w której matka umiera podczas narodzin swojego dziecka. Bardzo często taka śmierć wywołuje osobiste poczucie winy u dziecka. Taki rodzaj śmierci jest szczególnie zagrażający dla małych dziewczynek. Rodzi się w nich przeświadczenie, że kobiecość i narodziny dziecka są związane z bardzo dużym ryzykiem śmierci. Niepokój i lęk związany z ciążą i porodem ujawnia się często w snach.
Śmierć ojca
Utrata ojca jest dla dzieci nieco mniej dotkliwa niż utrata matki. Dzieje się tak, ponieważ zazwyczaj to matka jest sercem życia rodzinnego. Jednakże w większości przypadków utrata ojca niesie za sobą pewne charakterystyczne dla takiej sytuacji problemy.
Dzieciom, którym umarł ojciec brakuje rozmów z męskim członkiem rodziny. Dla dziewczynek brak taty oznacza przede wszystkim przychylności ojca jak również jego pokrzepiających słów. Często czują się opuszczone. Chłopcom z kolei trudno jest rozwijać w sobie męskie cechy jeżeli wokół niego są wyłącznie kobiety. Brakuje im również obrazu z którym mogliby się utożsamiać.
Osierocone córki często w snach i marzeniach kreują obraz ojca bohatera, supermana. W ten sposób dziewczęta nie są wstanie odżałować straty, ponieważ w ich marzeniach ojciec wciąż żyje. Występujący w fantazjach tata nigdy nie odejdzie i nigdy ich nie porzuci. Ojciec jest dla nich ideałem. Problemy, które ujawniają się później polegają na tym, że ta mała dziewczynka będąc już kobietą, będzie poszukiwała w mężczyznach ideału ojca, a to z góry obarczone jest niepowodzeniem, miłosnym zawodem.
Ogromnym problemem w obliczu którego stają osierocone przez ojca dzieci i ich matki to znacznie pogarszająca się sytuacja finansowa całej rodziny. Zwykle bowiem to mężczyzna jest głową rodziny. Dziś się to nieco zmienia, ponieważ więcej kobiet jest niezależnych finansowo.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż bardzo często rodzina jest również zmuszona do zmiany miejsca zamieszkania, oczywiście taki stan rzeczy jest następstwem złej sytuacji ekonomicznej rodziny. Należy tu jednak podkreślić, że podjęcie decyzji o przeprowadzce może pozbawić dzieci poczucia bezpieczeństwa. W dobrze znanym otoczeniu przyjaciół i rodziny dzieciom łatwiej jest poradzić sobie ze stratą. Stąd istotna jest tu rola pomocy społecznej, aby w tych ciężkich chwilach obdarzyła wsparciem rodzinę, która niespodziewanie znalazła się w złej sytuacji materialnej. Wówczas rodzina zyskuje czas na to aby spróbować odnaleźć rozwiązanie złej sytuacji, przy czym środowisko dziecka przynajmniej tymczasowo nie zostanie zmienione.
W przypadku śmierci zarówno matki jak i ojca istotny jest wiek dziecka, które zostało osierocone jak również stosunek do zmarłego rodzica. Relacja ta musi zostać uwzględniona, jeżeli dziecko ma pogodzić się z doznaną stratą.
KIEDY NALEŻY SKIEROWAĆ DZIECKO DO SPECJALISTY
Naturalnym stanem rzeczy jest fakt, że dzieci czują się źle z powodu śmierci rodzica. Mają one bowiem prawo tak samo jak inni ludzie odczuwać smutek. Decyzji o skierowaniu dziecka do specjalisty nie należy z całą pewnością podejmować na krótko po stracie. Wówczas bowiem większość zachowań jest naturalną konsekwencją przezywania żałoby. Po okresie smutku i żałoby dzieci są z reguły w stanie na nowo rozpocząć swoje życie. Jednak nie zawsze się tak dzieje. Można mówić o sygnałach alarmujących, jeśli od śmierci minęło kilka miesięcy a dzieci wciąż zachowują się w nieprawidłowy sposób
Naszą uwagę powinny zwrócić następujące zachowania dziecka:
1. Dziecko w żałobie jest smutne, apatyczne i przygnębione przez długi czas, wykazuje oznaki długotrwałej depresji.
2. Udaje, że nic się nie wydarzyło.
3. Czuje się bezwartościowe, zdarza się, że głośno siebie krytykuje.
4. Dawne zainteresowania oraz zajęcia szkolne są mu obojętne.
5. Dziecko nie zwraca uwagi na swój strój i wygląd.
6. Jest osłabione , przemęczone, ma kłopoty ze snem.
7. Grozi, że popełni samobójstwo.
8.Jest agresywne.
9. Unika kontaktów towarzyskich, izoluje się od przyjaciół, lubi przebywać w samotności.
10. Angażuje się w zachowania aspołeczne, np. kradzieże.
11. Jest nadmiernie pobudzone, tempo jego życia wzrasta, trudno jest mu się odprężyć w towarzystwie rodziny i przyjaciół.
12. Jeżeli śmierć rodzica nastąpiła na skutek samobójstwa, co jest szczególnie trudne do przyjęcia dla dziecka.
13. Dziecko męczy poczucie winy oraz gdy brak mu poczucia własnej wartości.
14. Szuka pocieszenia w alkoholu bądź narkotykach.
15. Jest podatne na nastroje i nie ma już prawie nad nimi kontroli.
Jeśli żyjący rodzic bądź reszta rodziny dostrzega u dziecka podobne zachowania powinna poszukać rady u terapeuty, psychologa bądź psychiatry.
Bibliografia:
1.M. Herbert: Żałoba w rodzinie. Gdańsk: GWP 2005 r.r.
2. M. H. Encreve-Lambert: Czy dzidziuś poszedł do nieba?. Kraków: eSPe 2006
3.Śmierć i umieranie. Red.L. Person. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich 1975 s. 90.
4. M. Leist: Dzieci poznają tajemnicę śmierci. Poznań: Święty Wojciech 2009 r.
5. M. Kriese: Smutek, strata, żałoba. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne s.c. 2004 r.
opracowała:
psycholog – Marta Bastek – Gut